วันพืชมงคล พระราชพิธีแรกนาขวัญ วันหยุดหรือไม่ ประวัติ-ความสำคัญ

วันพืชมงคล เป็นวันสำคัญที่กำหนดขึ้นเพื่อระลึกถึง ความสำคัญของเกษตรกร และ ภาคการเกษตร ที่มีต่อเศรษฐกิจไทย ในวันพืชมงคลจะมีการจัด “พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ” หรือ Royal Ploughing Ceremony ต้อนรับการเข้าสู่ฤดูกาลเพาะปลูกใหม่ เป็นขวัญและกำลังใจให้แก่เกษตรกร พระราชพิธีนี้เป็นพระราชพิธีโบราณ มีสืบเนื่องมายาวนานตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย

วันพืชมงคลปีนี้ (2566) ตรงกับวันพุธที่ 17 พฤษภาคม เป็นวันหยุดราชการ และวันหยุดนักขัตฤกษ์ แต่ไม่เป็นวันหยุดธนาคาร

เมื่อพูดถึง วันพืชมงคล ก็ต้องพูดถึงพระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ ซึ่งเป็นพระราชพิธี 2 พิธีที่กระทำร่วมกัน นั่นคือ

• พระราชพิธีพืชมงคล อันเป็นพิธีสงฆ์ ซึ่งจะประกอบพระราชพิธีวันแรกในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เป็นพิธีทำขวัญพืชพรรณธัญญาหารที่พระมหากษัตริย์ทรงอธิษฐานเพื่อความอุดมสมบูรณ์ของทั้งข้าว เช่น ข้าวเปลือกเจ้า ข้าวเหนียว ข้าวฟ่าง ข้าวโพด และพืชจำพวกงา มีพระสงฆ์มากระทำพิธีปลุกเสกเมล็ดพันธุ์พืชให้มีความสมบูรณ์แข็งแรง
• ส่วน พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ อันเป็นพิธีพราหมณ์ ซึ่งจะประกอบพระราชพิธีในวันรุ่งขึ้น ณ มณฑลพิธีสนามหลวง เป็นพระราชประเพณีที่องค์พระมหากษัตริย์จะเป็นผู้นำพิธี เพื่อเป็นขวัญและกำลังใจให้แก่เกษตรกรที่หวั่นภยันตรายต่างๆ ที่อาจเกิดขึ้นระหว่างเพาะปลูก ให้มีศรัทธาและมั่นใจ ด้วยการบวงสรวงเทวดา ด้วยพิธีเสี่ยงทายทำนายความสมบูรณ์ของปริมาณน้ำ สภาพดินฟ้าอากาศ

อีกทั้งคำว่า แรกนาขวัญ ยังหมายถึง พิธี “เริ่มต้น” การไถนาเพื่อหว่านเมล็ดข้าว มีจุดมุ่งหมายที่จะให้เป็นอาณัติสัญญาณว่า บัดนี้ฤดูกาลแห่งการทำนาและเพาะปลูกได้เริ่มขึ้นแล้ว

ด้วยเหตุอันเป็นมงคลนี้ เกษตรกรจึงถือเอาวันพืชมงคล คือวันเริ่มต้นฤกษ์แห่งการหว่านไถ

พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญในปัจจุบันได้ดำเนินตามแบบอย่างโบราณราชประเพณี เว้นแต่บางอย่างได้มีการดัดแปลงให้เหมาะสมกับกาลสมัย เช่น พิธีของพราหมณ์ได้มีการตัดทอนให้เหลือน้อยลง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระบรมราชินี เสด็จพระราชดำเนินทอดพระเนตรพระราชพิธีเป็นประจำทุกปี โดยมีข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ ทูตานุทูต และประชาชนจำนวนมาก มาคอยเฝ้าชมพระราชพิธีแรกนาขวัญ

ทั้งนี้ ตำแหน่ง “พระยาแรกนาขวัญ” นั้น ผู้ที่ทำหน้าที่ก็คือ ปลัดกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ในแต่ละยุคสมัย เมื่อเสร็จพิธี ประชาชนจะพากันแย่งเก็บเมล็ดข้าว นำไปผสมกับพันธุ์ข้าวที่ปลูกหรือเก็บไว้เป็นถุงเงินเพื่อความเป็นสิริมงคล

ไฮไลท์สำคัญในงานพระราชพิธีพืชมงคล-แรกนาขวัญ คือ การเสี่ยงทาย ผ้านุ่งแต่งกาย และการเสี่ยงทายของกินของพระโค

สำหรับการเสี่ยงทายผ้านุ่งแต่งกาย นั้น ผ้านุ่งซึ่งพระยาแรกนาตั้งสัตยาธิษฐานหยิบเพื่อเป็นการเสี่ยงทาย จะมีผ้าลาย 3 ผืน คือ หกคืบ ห้าคืบ และสี่คืบ ผ้านุ่งนี้จะวางเรียงบนโตกมีผ้าคลุมเพื่อให้พระยาแรกนาขวัญหยิบ ถ้าหยิบได้ผืนใดก็จะมีคำทำนายไปตามกันคือ

• ถ้าหยิบผ้าได้ 4 คืบ พยากรณ์ว่า น้ำจะมากสักหน่อย นาในที่ดอนจะได้ผลบริบูรณ์ดี นาในที่ลุ่มอาจจะเสียหายบ้างได้ผลไม่เต็มที่
• ถ้าหยิบได้ผ้า 5 คืบ พยากรณ์ว่า น้ำในปีนี้จะมีปริมาณพอดี ข้าวกล้าในนาจะได้ผลบริบูรณ์ และผลาหาร มังสาหาร จะอุดมสมบูรณ์ดี
• ถ้าหยิบได้ผ้า 6 คืบ พยากรณ์ว่า น้ำจะน้อย นาในที่ลุ่มจะได้ผลบริบูรณ์ดี แต่นาในที่ดอน จะเสียหายบ้าง ได้ผลไม่เต็มที่

ส่วน การเสี่ยงทายของกิน 7 สิ่งของพระโค ประกอบด้วย ข้าวเปลือก ข้าวโพด ถั่วเขียว งา เหล้า น้ำ และหญ้า ถ้าพระโคกินสิ่งใดก็จะมีคำทำนายไปตามนั้น ได้แก่

• ถ้าพระโคกิน ข้าว หรือ ข้าวโพด พยากรณ์ว่า ธัญญาหาร ผลาหาร จะบริบูรณ์ดี
• ถ้าพระโคกิน ถั่ว หรือ งา พยากรณ์ว่า ผลาหาร ภักษาหาร จะอุดมสมบูรณ์ดี
• ถ้าพระโคกิน น้ำ หรือ หญ้า พยากรณ์ว่า น้ำท่าจะบริบูรณ์พอสมควรธัญญาหารผลาหาร ภักษาหาร มังสาหารจะอุดมสมบูรณ์
• ถ้าพระโคกินเหล้า พยากรณ์ว่า การคมนาคมจะสะดวกขึ้น การค้าขายกับต่างประเทศดีขึ้น ทำให้เศรษฐกิจเจริญรุ่งเรือง

ทั้งนี้ วันพืชมงคลในแต่ละปี วันที่จะไม่ตรงกัน กิจกรรมต่าง ๆ ที่ควรกระทำในสำคัญนี้ คือ ประชาชนทั่วไปควรประดับธงชาติตามอาคารบ้านเรือนและสถานที่ราชการ นอกจากนี้ ตามสถาบันการศึกษาหรือสถานที่ราชการ ยังมีการจัดนิทรรศการ แสดงประวัติความเป็นมา และความสำคัญของวันพืชมงคลรวมทั้งพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญด้วย